Wzrost popularności buddyzmu i dzmizmu zmusił przedstawicieli konserwatywnego
brahmanizmu opartego na Wedach do obrony własnych
przekonań, co stało się podłożem ściślejszego i bardziej analitycznego
formułowania prawd duchowych wyrażonych w sposób poetycko-literacki
w Upaniszadach. W tych warunkach ukształtowało się sześć ortodoksyjnych
systemów filozoficznych (sanskr.: Sat Darśana).
Systemy te formowały się w długim okresie, w epoce pobuddyjskiej
1 Przedchrześcijańskiej. Powoli dojrzewały w kolejnych stuleciach, a wyrazem
ich pełnej krystalizacji był zbiór „Aforyzmów” Patańdzalego (sans
r- Yoga Sutra, Patańjala Darśana). Niezwykła zwięzłość „Aforyzmów”,
które z pewnością musiały być długo przekazywane w ustnej tradycji,
wymagała interpretacji w formie komentarzy, które nie tylko wyjaśniały
znaczenie tekstów, lecz także odpierały ich krytykę. Niektóre spośród
starszych komentarzy uważane są za równie ważne, jak same „Aforyzmy”
(np. komentarze, których autorem był Sn Vyasa).
Indyjskie systemy filozoficzne były i są czymś więcej niż tylko ćwiczeniami
intelektu. Zawierają wiedzę, której głównym przeznaczeniem było
praktyczne przewodnictwo życiowe. Pozornie odrębne, rozwijały się we
wzajemnym powiązaniu, a ich znawcy i eksponenci mieli pełną świadomość
ich miejsca i roli we wspólnym, ogólniejszym obrazie rzeczywistości.
Tych sześć systemów to: Nyaya, Vaiśesika, Samkhya, Yoga, Purva
Mimamsa oraz Vedanta. Budda nie wypowiadał się na temat natury Rzeczywistości
transcendentnej w stosunku do zmiennych zjawisk mentalnych
i materialnych. We wszystkich sześciu systemach postuluje się jednak
realność takiej Rzeczywistości oraz obiektywny charakter wszelkiej
rzeczywistości kreowanej, zachowują one więc ciągłość w stosunku do
nauk wedyjskich. Upaniszady uważano za źródło oświeconej mądrości –
Sruti – nieosiągalnej dla ludzkiego intelektu, lecz dostępnej w bezpośrednim
doświadczeniu pojmowania intuicyjnego. Zakres tych nauk był
bardzo szeroki, co dawało pole dla wielu interpretacji.
Duchowe doświadczenia autorów Upaniszad poddano logicznym analizom,
w związku z czym każdy z systemów ma swoją doktrynę. W wielu
przypadkach nadają one tym samym słowom nieco inne znaczenie.
W Indiach zdawano sobie jednak zawsze sprawę z ograniczoności narzędzi
intelektualnych i wiedziano doskonale, ze Zródla życia nie można
pojąć ani doświadczyć wyłącznie na drodze logicznego myślenia. Uznawano
wyższość intuicji nad rozumowaniem, ponieważ z Upaniszad
i Wed jasno wynika istnienie stanów świadomości przekraczających intelektualną
wiedzę i zdolność umysłowego pojmowania.
Wszystkie systemy akceptują ideę nieskończonej, rytmicznej i powtarzalnej
kreacji światów oraz ich rozwiązywania, ich istnienia w wymiarze
czasu, w bardzo długich interwałach, jak również ciągłego cyklu narodzin
i śmierci (sanskr.: sangsara), w którym istota ludzka tkwi uwikłana
przez swoją niewiedzę. Wyzwolenie z tego procesu możliwe jest wyłącznie
poprzez rozpoznanie w stanie Nadświadomości ostatecznej i najgłębszej
Prawdy, co jest równoznaczne z doświadczeniem Rzeczywistości
w jej fundamentalnym wymiarze różnym od tego, z którym się błędnie
identyfikujemy, utożsamiając się z materią i/lub stanami umysłu. Bezin-
teresowne czyny i współczucie, choć zalecane, prowadzą jedynie do
dobrego i szczęśliwszego życia w cyklu reinkarnacyjnym; wolność (sanskr.:
Mukti, Moksa) zapewnia wyłącznie transcendentny stan nadświadomości.
