Samkhya dostarcza teoretycznych podstaw dla praktycznej dyscypliny
jogi. System ten wyróżnia dwie fundamentalne (samoistne, niekreowane)
rzeczywistości; jedną z nich jest Purusa – Wieczny Duch (podmiot poznania),
a drugą Prakrti – r>4aterialna Pierwsza Przyczyna Wszechświata
(przedmiot poznania). Prakrti jest wspólną kwintesencją wszystkich stworzonych
rzeczy i zjawisk w sferach materialnej i mentalnej. Jest ona także
mocą stwórczą manifestującą się w formie trzech skonfliktowanych,
a jednocześnie współdziałających i współzależnych tendencji (sanskr.:
guna) – inercyjnej, ograniczającej i przesłaniającej świadomość (sanskr.:
tamas), oświecającej i odsłaniającej świadomość (sanskr.: sattva)
oraz inspirującej i wyrażającej aktywność (sanskr.: rajas). Równowaga
owych trzech składowych Prakrti oznacza stan równowagi, a jej zakłócenie,
czyli „niepokój gun” (sanskr.: gunaksoba) – aktualizację procesu
kreacyjnego, w którym dokonuje się ewolucja rzeczy i zjawisk.
Naturą Ducha (sanskr.: Purusa) jest czysta świadomość (sanskr.: Cit),
zwana tez Nadświadomością lub Najwyższą Inteligencją. Różni się ona
od bytów wyewoluowanych z Prakrti, które, jako takie, nie są świadome,
odzwierciedlają jednak świadomość, która w różnym stopniu odruchowo
S i ę z mmi identyfikuje. Każde indywiduum posiada ciało fizyczne oraz
subtelne ciało mentalne; oba są manifestacjami i kreacjami Prakrti, jednak
ośrodkiem świadomości i podmiotem wszelkich doświadczeń jest
wyłącznie Duch (sanskr.: Purusa). Samkhya głosi, iż praktyka jogi prowadzi
do wyzwolenia z więzów umysłu i ciała.
Yoga Sutra Patańdzalego (Raja Yoga)
Yoga jako system filozoficzny należy do najstarszych. Jego fundamentalnym
tekstem źródłowym jest Yoga Sutra – zbiór 194 „Aforyzmów” Patańdzalego.
Słowo sutra oznacza dosłownie „nić” i odnosi się do formy literackiej
krótkich, naładowanych głęboką treścią fraz, powiązanych
w logiczny ciąg i łatwych do zapamiętania. Autorem „Aforyzmów” był
Maharsi Patańdzali żyjący, jak się przypuszcza, w okresie 200 p.n.e. –
200 n.e. Dokładna jego tożsamość jest trudna do ustalenia, ponieważ
w owym czasie mogło tworzyć wielu autorów o tym samym nazwisku.
Tradycja jogi jest bardzo stara; nie ma wątpliwości, ze system ten istniał
i rozwijał się na długo przed Patańdzalim i jego „Aforyzmami”. Autor nie
odnosi się również krytycznie do innych systemów, a w szczególności do
buddyzmu, choć w najstarszych komentarzach istnieją dowody znajomości
tego nurtu życia religijnego. Yoga Sutra zawiera kwintesencję znanej
już wówczas i ustabilizowanej praktyki duchowej, w której rozpowszechnianiu
buddyzm miał z całą pewnością swój udział. Podobnie jak Budda,
Patańdzali zamyka w ośmiu etapach całokształt reguł ludzkich zachowań
prowadzących do zbawienia duszy – poczynając od
przestrzegania zasad moralnych w życiu codziennym, poprzez ćwiczenia
fizyczne i oddechowe, do praktyk medytacyjnych i pełnej samorealizacji
w stanach transowych. Klasyczny system Patańdzalego bywa czasem
nazywany Jogą Królewską (sanskr.: Raja Yoga), dla odróżnienia od
systemu, w którym przywiązuje się szczególną wagę do ćwiczeń fizycznych.
